Çocuk eğitiminde, kural koyarken, istenen davranışları pekiştirmek, istenmeyenleri durdurmak için en sık dile getirilen yöntem “ödül-ceza sistemi” olmaktadır. Ancak, genellikle bu sistemin nasıl uygulanacağı, dikkat edilmesi gereken önemli noktaları yeterince bilinmez. En basit ifadeyle “ödül” istenen davranışı pekiştirmek için, olumlu bir geri bildirimde bulunmak olarak düşünülebilir. Bu şekilde bakıldığında “gülümsemek”, “aferin” demek de bir ödüldür. Hemen tüm canlılarda öğrenmeyi pekiştiren şeyler “ödüllerdir”. İlkel canlılarda bile, bir hareketin, bir konumun, karşılaşılan bir cismin iyi ya da kötü olarak tanımlanması, benimsenmesi, arkasından gelen uyaranlara bağımlı olarak öğrenilir. Hoşa giden bir uyaran, örneğin “besin” elde etmek, o davranışı pekiştirecektir. Genel hatlarıyla, küçük çocuklar da, bu şekilde bir öğrenme yöntemiyle davranışlarını geliştirirler. Bu nedenle, istenen davranışları pekiştirmek için, bir disiplin yöntemi olarak, çocuğun bireysel özelliklerine, yaşına ve gelişim düzeyine göre bir takım ödüller verilmesi uygun olacaktır. Tüm burada söz edilen yöntemler çocuğun motivasyonunu arttırmaya yönelik olup, adil ve tutarlı olmalı, verilen söz yerine getirilmelidir.
0-6 yaş dönemi için ödül örnekleri:
Parka götürmek
Masal anlatmak
Oyun oynamak
Kucaklamak/sarılmak
Kukla oyunu oynamak
Beraber şarkı söylemek
Hayvanat bahçesine gitmek
Lunaparka gitmek
Oyun hamurları satın almak
Ona çizgi film kaseti almak
Çocuk tiyatrosuna götürmek
Boyama kitabı almak
Beraber müzik dinlemek
Beraber resim çizmek vs.
6-12 yaş dönemi için ödül örnekleri:
Beraber parka gitmek
Dışarıda yemek yemek
Gece arkadaşında kalmasına izin vermek
Birlikte dışarıda top oynamak
Birlikte yemek pişirmek
Bisiklete binmesine izin vermek
Bir TV programı seyretmesine izin vermek
Beraber kampa gitmek
Spor kursuna yazdırmak
İstediği bir yemeği yapmak
Paten yapmaya götürmek
Bilgisayarla oynama saatini artırmak
Ergenlik dönemi için ödül örnekleri:
Evde kutlama yapmasına izin vermek
Dans kursuna yazdırmak
Arkadaşlarıyla geziye gitmesine izin vermek
Odasını dekore etmesine izin vermek
Birlikte bahçe işleri yapmak
Birlikte spor yapmak
Arkadaşında kalmasına izin vermek
Para kazanması için (kısa süreli) izin vermek
Yaz kampına göndermek
Eve arkadaşını çağırmasına izin vermek
Bir banka hesabı açtırmak
İstediği TV programlarını seyretmesine izin vermek
Arkadaşlarıyla konsere göndermek
Bilgisayarı kullanma süresini uzatmak
Ceza ise, stratejik bir şekilde kullanıldığı takdirde etkili bir disiplin yöntemi olabilir. Çocuklar çok fazla eleştiri ve cezaya alışırlarsa, başaracaklarından emin olmadıkları durumlarda kolayca pes ederler. Bu yüzden, iyi bir davranış programı ödüle ağırlık vermeli. Öte yandan dürtü kontrol problemleri olan çocuklarda, yalnızca ödül içeren sistemler de yeterli değildir.
Ceza konusunda ailelere öneriler:
Kendinizi tanıyın: Çocuğunuza ceza verdiğinizde, kendi tepkilerinizi gözleyin. Çocuğunuzun yanlış davranışlarına karşı gösterdiğiniz duygusal tepkiler önemlidir. Eğer çok sert ve aşırı öfkeli davranıyorsanız, çocuğunuzun davranışı kötüleşebilir. Eğer daha kontrollü ve net davranırsanız, davranışla baş etmede daha başarılı olacaksınız.
Anahtar kelime “Stratejik”: Ceza verdiğinizde, durum kontrolünüz altında olsun. Önce ödevle ilgili ödül sisteminin yapısı ve tutarlılığından emin olun. Ödül sistemiyle ilgili her şey yerli yerinde yapılıncaya kadar cezayı çok nadir kullanın.
4:1 oranını tutturmaya çalışın: Yani verdiğiniz ödüllerin miktarı, ceza miktarının en az 4 katı olsun. Bu yaklaşım, cesaretsizlik, öfke ve agresyonun ortaya çıkışını engeller.
Söylediğiniz şey kastettiğiniz şey olsun: Ceza verirken kesin ve net olun. Dolambaçlı konuşmayın. Söylediğinizi bir sonuca bağlamaya hazır olun.
Mümkün olduğu sürece “düzeltme”yi seçin: Sözlü olarak ve göstererek çocuktan istenen “düzeltme” etkili bir ceza biçimi olabilir. Düzeltmesini isterken çocuğun ne yapması gerektiğini söyleyin (“Çalışmaya şimdi başlaman gerekiyor” gibi), ne yapmaması gerektiğini değil (“ Hayallere dalmayı ve zamanını boşa harcamayı bırak” gibi).
Düzeltmeyi hemen yapmasını isteyin: Hedef, yanlış davranışından sonra çocuğunuza en kısa zamanda cevap vermektir. (Her zaman mümkün olmasa da)
Düzeltmelerinizi basit ve kısa tutun: Düzeltme net ve kısa olduğunda faydalıdır.
Net olun, sert değil: Düzeltmeyi, ciddi olduğunuzu gösteren net bir tutumla söyleyin. Soru sormaktan kaçının! (örn: “Ödevinin başına dönmeye ne dersin?” gibi)
Ödüllerin geri alınması (response cost): Çocuk düzgün çalışması sonucunda kazandığı puanları, kardeşine vurarak veya ödevinin başından ayrılarak kaybedebilir. Burada da 4:1 ödül/ceza oranına dikkat etmek gerekiyor.
Kısıtlama (time-out): (Çocuğu uyaran bulunmayan bir yerde, örn; duvara dönük şekilde, 5 dakika oturtmak) Genellikle etkili bir davranış kontrolü yöntemidir. Ama ödev yapmayla ilgili güçlüklerde tavsiye edilen bir strateji değil. Çünkü çocuğu zaten yapmak istemediği ödevden alıkoyduğu için ödül yerine geçer.
Dr. Koray Karabekiroğlu
En iyi 1024x768 çözünürlükte görüntülenir...
Bu sitede yer alan yazıların her türlü yayın hakkı Dr. Koray Karabekiroğlu'na ait olup; kendisinden Fikir ve Sanat
Eserleri Kanunu'na göre yazılı izin alınmadan söz konusu yazıların herhangi bir bölümü veya tamamı iktibas edilemez
veya herhangi bir usul ile çoğaltılamaz.
Kaynak göstermek ve bilimsel kurallara riayet edilmek kaydı ile alıntı yapılması mümkündür.
